هنر سیاه دوزی، اصالت هنر ایرانی

هنر سیاه دوزی زیر مجموعه‌ای از هنر اصیل و فاخر ایرانی به نام سوزن دوزی است. این هنر که اصالتاً به منطقه سیستان و بلوچستان ایران برمی‌گردد، از هنرهای پر رونق آن منطقه به شمار می‌آید. هنر سیاه دوزی که در آن فقط و فقط از نخ سیاه استفاده می‌شود، برای دوخت سرآستین لباس و همچنین بخش بالایی و جلوی لباس به کار می‌رود. نخ مخصوص سیاه دوزی یک نخ ساده و اریشمی سیاه رنگ است. سیاه دوزی در اصل دور دوزی محسوب می‌شود که هنر دست زنان اصیل سیستان و بلوچستان است. این هنر در بین زنان و مردان آن منطقه بسیار رایج بوده و اغلب به صورت شخصی برای تزيین لباس‌های‌شان از آن استفاده می‌کنند.

تاریخچه هنر سیاه دوزی

این هنر در اصل به یک قوم کهن به نام سکاها نسبت داده می‌شود که حدود قرن پنجم قبل از میلاد به این منطقه آمدند و هنرهای زیادی از جمله گلیم و نمد را نیز با خود آوردند. از آن جهت که بافت اصلی این هنر را نخ‌های مشکی ابریشمی تشکیل می‌دهند و سیستان یکی از بهترین تولیدکنندگان نخ ابریشم به شمار می‌رود، تاریخ‌نویسان ظهور این هنر را همزمان با ظهور تولید ابریشم در سیستان می‌دانند.

سیستان معدن باغ‌های فراوان و درجه یک درخت توت می‌باشد که این درخت یکی از منابع اصلی تولید ابریشم می‌باشد.

در دوره‌های اشکانی و ساسانی که به هنر اصیل ایرانی توجه ویژه‌ای شده بود. لذا در این دوران هنر سیاه دوزی رونق بسیاری داشت. در خصوص نحوه انجام سیاه دوزی روی لباس می‌توان به نقش‌های مثلثی و در اصطلاح دندان موشی اشاره کرد. از آن جهت که لباس سنتی زنان در سیستان و بلوچستان عمدتا رنگ‌های روشن را شامل می‌شود تا در هوای گرم آن منطقه آنها را از گرمای شدید مصون بدارد. به منظور تزيین این لباس‌ها از نخ‌هایی با رنگ مشکی استفاده می‌کنند که نوع دوختن خاص این نخ‌ها منجر به معرفی هنر خاص سیاه دوزی شده است. البته این دوخت علاوه بر لباس مردان و زنان، برای بقچه، جانماز، رو طاقچه‌ای نیز استفاده می‌شود.

فرم اصیل لباس زنان آن منطقه شامل یک نوع روسری بلند به نام لچک، یک پیراهن گشاد به نام پنر که روی آن یک جلیقه کوچک به نام باسک پوشیده می‌شود. علاوه بر این لباس‌ها بانوان سیستانی از پوشش سه دامن روی هم استفاده می‌کنند که دلیل این اتفاق وزش بادهای شدید و دایمی بود که بانوان برای پوشش و حجاب بهتر در هنگام وزش باد از سه دامن روی هم استفاده می‌کردند.

البته در کنار این هنر، هنر دیگری به نام خامه دوزی نیز رواج دارد که فقط روی لباس مردان به کار می‌رود.

گفتی بنشین به تیره روزی/در کار که سیاه دوزی

کاربرد سیاه دوزی سیستان در لباس محلی

پوشش زنان سیستان در استان سیستان و بلوچستان از اجزا زیر تشکیل می‌شود:

• پیراهن تاجیک: جلو این لباس تا زیر سینه باز است و سجافی مزین به سیاه دوزی دارد.
• تنبون: دامن پرچین است که به جای شلوار می‌پوشند.
• پیراهن پاچین: بالا تنه این لباس کوتاه است و در پایین آن از سیاه دوزی استفاده می‌شود.
• شلوار: پیراهن پاچین زنان سیستانی با شلواری که در منطقه کوتَنَه نام دارد پوشیده می‌شود.
• پیراهن دوگریبانه: قد این پیراهن تا زیر زانوست و در یقه پشت و جلو آن چاک می‌خورد و به همین علت به آن دوگریبانه می‌گویند.
• جلیقه: از پارچه ساده و تیره رنگ دوخته می‌شود، یقه آن هفت است و تا کمرگاه می‌رسد.
• کت: کت محلی کوتاه و آستین‌های آن بلند، راسته و یقه آن گرد است. برای این پوشش از رنگ‌های شاد استفاده می‌شود.
• لچک یا دستمال سر: آن را تا زده و در جلو سر گره می‌زنند و دو طرف لچک را لای دستمال می‌زنند و موها به شکل چتر از زیر دستمال نمایان می‌شود.
• سرپوش یا چار قد: پارچه چهارگوش رنگی یا سفید که آن را بر روی لچک می‌پوشند.
• روبند: بعضی از بانوان برای پوشاندن صورت خود از روبند استفاده می‌کنند که این روبند از پارچه‌های کتانی سفید تهیه می‌شود.
• کلاه: بعضی از بانوان سیستانی از کلاهکی به شکل عرق‌چین استفاده می‌کنند که روی آن نقش‌بندی شده است.
• چادر: طرح آن چهارگوش و جنس آن از پنبه است و توسط بومیان منطقه بافته می‌شود، این پارچه چهارخانه مستطیل شکل را از وسط بر روی سر می‌اندازند و قد آن تا پایین زانوها می‌رسد.
• کفش: افراد معمولی از مدل تخت چوبی که رویه چرمی داشت استفاده می‌کردند و اُرسی‌های سرکج یا نوک برگشته مخصوص بانوان ثروتمند بود.